Princetongo urteak

Testuak: Antonio Moreno González doktorea

Einstein eta haren laguntzaileak 1933ko urriaren 17an iritsi ziren New Yorkera. Paul Langevin-ek (1872-1946) hitz hauekin tamaldu zuen gertaera hori: "Fisikaren aita etxez aldatu da, eta AEB munduko natur zientzien zentro bihurtu da".

Bere egoitza Princetongo 112 Mercer Streetean jarri zuen, judutar finantzario dirudun Loues Bamberger eta Felix Fulden emaztea zen bere arrebak Abraham Flexner Amerikako hezkuntza-sistemaren erreformatzaile ezagunaren esku ikerketa eta irakaskuntzan jarduteko goi-mailako erakunde bat sortzeko jarritako bost milioi dolarretako dohaintzarekin sortutako Ikasketa Aurreratuen Institututik gertu. Europan egindako hainbat saiakeren ondoren, Flexenerrek lortu zuen Einsteinek eskaintza onartzea eta hark urteko 3.000 dolarretako soldata lortzea iradoki zuen. Baina, bere harridurarako eta Elsaren poztasunerako, urteko 15.000 dolarretako soldata jarri zioten eta 65 urtetan erretiro bermatzen zioten -orduan 54 zituen- 7.500 dolarreko erretiroarekin. Ez dago zalantzarik eskaintza eskuzabala zenarena eta are gehiago irakaskuntzako betebeharrik ez izanda, ikasle-talde txikietaz aldizka arduratzea ezik.

Hala eta guztiz ere, Princetongo egonaldia ez zen Institutuko eta Unibertsitateko irakasleek nahi izango luketen bezain probetxugarria izan. Philip Franck, Einsteinen bizitza eta obra ondo ezagutzen dituen eta Pragako Unibertsitatean hura ordezkatu zuenak, bere biograforik fidagarrienetarikoa denak, emaitza etsigarrien errua Einsteinen ezaugarri nagusietariko bat "inguratzen zuenetiko guztizko independentzia" zenari esleitzen zion. Einstein berak aitortzen du Institutuan lortu zuen eragin txikia bertan denbora askoz egongo zela agindu zion Borni idazten dionean (1949/4/12): "Nik proposatu nuen, baina eragin txikia dut; petrifikatuta nagoela pentsatzen dute urteekin gor eta itsu (zentzu figuratuan) geratu naizelako. Ez zait asko axola, nire izaerarekin nahiko bat datorrelako".

Hala eta guztiz ere, bere ospe publikoak gora egin zuen, kazetariek eta kuxkuxeroek jarraitzen zuten, graduatuek berekin lan egin nahi zuten eta munduko edozein lekuko zientzialariek beren Princetongo egonaldiak aprobetxatu edo eragiten zituzten hura bisitatzeko intentzioarekin. Oso ezaguna zen bizi zen gune lorategitsuan, herrira iritsi zenean egin zuen lehen erosketan -izozki bat eta orraze bat, nork esango luke!- arreta eskaini zion merkatariak asebeteta gogoratzen zuen. Hainbestekoa zen jasotzen zuen korrespondentzia eze Helen Dukasek bere burua hautatzera eta zenbait kasutan biguntzera derrigortuta ikusi zuen edukia oso atsegina ez zenean. Bere telefonoa ez zen inoiz aurkibidean azaldu eta bisitak kontu handiz aukeratzen ziren.

1940az geroztik hiritar amerikarra zen eta nahiz eta herri amerikarraren ezaugarri zintzoak aitortu, inoiz ez zen hala sentitu. Bere Suitzako bizitza faltan botatzen zuen eta poztasunez gogoratzen zituen lur eta garai haietara atzera eraman zezaketenak. Esaten dute Einsteinen azken maitalea, Johanna Fantova, batez ere erdialdeko Europakoa zelako zuela gustuko.

Princetonen, nahiz eta bere grabitazio eta elektromagnetismoa bateratzeko huts egindako saiakerarekin jarraitu zuen, berarekin lan egin zutenen zientzia-etorkizun arrakastatsua inspiratu zuen, bere teoria kosmologikoak perfekzionatzen jarraitu zuen eta mekanika kuantikoaren oinarrian argitzen lagundu zuen, nahiz eta ezinbesteko indeterminismoa onartzearekiko erresistentzia mantendu. Bere Amerikako urteetako gertaerarik penagarriena, nahiz eta bere ustez mehatxu naziaren aurrean justifikatua zegoen, Amerikako gobernuaren bonba atomikoa fabrikatzeko erabakian izan zuen protagonismoa izan zen, ekarpen horrek bere gerraren aurkako etengabeko kanpainaren kontrakoa adierazten baitu.

1955eko apirilaren 18an hil zen, goizeko 1:15etan. Bere azken hitzak, zaintzen zuen erizainarentzako ulertezinak zirenak, alemanez izan ziren, hitzez eta idatziz espresatzeko beti erabili zuen hizkuntzan, nahiz eta beharrezkoa izanez gero ondo menderatzen zuen frantsesez edo modu oso berezian hitz egiten zuen ingelesez ere egiten zuen. Hiletarik ez zuela nahi esana utzi zuen eta horrela egin zen, bere errautsak non esan gabe sakabanatzeko, eta bere etxean ez jartzeko inolako plakarik han bizi izan zela gogoratuz. Urte asko beranduago, Margot eta Helen Dukas hilda zeudela, ondoren Nobel saria izango zen (2004) Frank Wilczek fisikaria izan zen etxe horretako lehen biztanlea.