Madrildik eskainitako katedra

 Testuak: Antonio Moreno González doktorea

Alemaniatik erbesteratua, Frantziak bere neurrirako ibilbidea eskaini zion Frantziako Eskolan; Ingalaterrak, hiritargo britainiarra; beste herrialde batzuk beren unibertsitateetarako harrapatzen saiatu ziren. Guztien artean, dakigun moduan, Estatu Batuek irabazi zuten partida, Espainiatik ere saiatu ziren arren.

1933ko apirilean, Instrukzio Publikoko eta Arte Ederretako Ministro Fernando de los Ríosek Einsteinek bere izena eramango zuen Madrilgo Unibertsitate Nagusiko Zientzia Fakultateari atxikitako ikerketa-institutu baten katedra baten kargu egitea onartu zuenaren berri eman zuen. Kudeaketan Ramón Pérez de Ayala idazleak, Britainia Handiko Espainiako enbaxadore gisa, eta Abraham Shalom Yahuda Madrilgo Unibertsitatean hebreera irakasleak parte hartu zuten eta azken hori Einsteinek bere gai horretarako bozeramaile izendatu zuen. Errepublikaren zientzia Einstein bezalako irudi nabarmenekin laguntzeko saiakera goraipagarri horren xehetasunak J. M. Sánchez Ron eta T. Glickek kontatzen dituzte La España posible de la Segunda República (Unibertsitate Konplutensea, Madril, 1983) lanean.

Benetan, Einsteinen Alemaniatik kanpoko kokapenaren inguruko lehenengo asmoa leku desberdinetan aldizkako egonaldiak egitea zen: Leiden, Oxford, Paris, Caltech, Princeton, bai eta Espainia ere oraindik ere eskainitako katedra onartzeko aukera pentsatzen ari zenean. Oso argi uzten du hori Pérez de Ayalari horrek Espainiako gobernuaren opari gisa etxe bat eskaintzen zion beste gutun baten erantzun gisa zuzendurikoan: "Ni bezalako ijito batentzat, Espainian denbora nahiko laburrean bakarrik egon daitekeenarentzat, askoz ere hobe izango litzateke hotel batean ostatu hartzea... Etxe bat, Schopenhauerrek egoki ikusi zuen moduan, emakumearen antzeko gauza bat da: zu bere jabe izan baino gehiago, bera da zure jabe".

Nahiz eta Einsteinek momenturen batean Institutua zuzentzeko aukera kontuan izan zuen, bere asmoa bertan bere konfiantzazko norbait modu finkoan ezartzea zen. Einsteinek proposaturiko lehen izena jada orduan Nobel saria zen eta erlatibotasunaren teoria ondo ezagutzen zuen Max von Lauerena izan zen. Laue ez zen judutarra, Einsteinek Yahudari bidalitako hura proposatzen duen gutunean (1934/5/5) adierazten duen moduan, baina ezinezkoa bihurtu zen hura Berlinen geratzea bere kide judutarrak ahalik eta gehien defendatu zituelako. Zaila zen kargurako izen egokiak aurkitzea garai hartan "eremuko kide judutar garrantzitsuenek jada leku bat aurkitu dutelako", idatzi zuen Einsteinek. Ikusten den moduan, Madrilgo katedraren sorkuntza kausa judutarra laguntzeko saiakerei lotuta zegoen, baina Einstein amore ematen hasia zen:

"Erotu naiz Espainiako katedraren inguruan pentsatzen. Dirudienez Lauek ez du hara joan nahi. Ez dauka batere argi eta Alemania utziko duen ere zalantzan dago: Hitler erortzekotan dagoenaren zurrumurrua ere badago. Egoera Bornenenetik oso desberdina da. Dirudienez, eskaintza hori Ingalaterran ezartzeko erabili nahi du. Hala eta guztiz ere, ez badu lortzen, ziurrenik Espainiako postua onartuko luke. Egoki izango litzateke laster gauzak nola dauden jakitea. Bornena ateratzen ez bada, Leopold Infeld doktorea izendatuko dut". (Einsteinek Yahudari, 1934/6/10)

Balizko izenak lehen mailakoak ziren, baina Einsteinek ez zuen katedra hartu nahi, eta hori zen Institutuan egoteko norbait izendatzearen lehen arrazoia. Hori ezinezkoa zen Einsteinek Princetonen aukera egin zuelako eta baita ere egoera politikoa hainbeste gogortzen ari zelako ezen katedra sortzearen aldeko irteera bat aurkitzea eragotzi zuen. Franco jeneralaren altxamendua laster gertatu zen eta horrek Espainiako zientziarentzako proposamen on hori eta beste batzuk behin betiko hondatu zituen.